Door Jan Carel Van Dijk
Toen de ware bedoelingen van onze oosterburen duidelijk begonnen te worden, werden, net als na 1870, rond 1938-1939 in allerijl compleet nieuwe kazernes bijgebouwd. In onze omgeving waren dat voor genietroepen de Du Moulinkazerne net over de grens met Soesterberg en de Bernhardkazerne in Amersfoort voor pantsertroepen. Ten behoeve van de vele gemobiliseerde soldaten kwamen er wederom forse barakkenkampen. Met het materieel en de geoefendheid van de manschappen was het door jaren van bezuiniging evenwel droevig gesteld. De eerste foto van het Amersfoortse spoorwegemplacement is niet genomen tijdens de eerdere Eerste Wereldoorlog van 1914-1918, maar geeft een representatief beeld van de mobilisatie in 1939. De tweede foto van bijna dezelfde plek slechts een jaar later vormt daarmee een schril contrast: de Duitse uitrusting was van een totaal ander niveau.
Impressie Nederlands materieel bij de mobilisatie van 1939 | Foto: Utrechts Archief
Impressie Duits materieel in 1940 | Foto: Collectie Jan Carel van Dijk
OP EEN PRESENTEERBLAADJE
Al snel na de capitulatie van 10 mei 1940 stroomden de Duitse troepen overal ons land binnen. Er werd opdracht gegeven dat het Nederlandse leger uiterlijk op 15 juli van dat jaar moest zijn gedemobiliseerd en opgeheven, hetgeen ook gebeurde. Amersfoort had op dat moment drie grote kazernes: de Prins Willem III Kazerne aan de Heiligenbergerweg voor bereden wapens te paard, de nieuwe Bernhardkazerne aan de Barchman Wuytierslaan voor een eskadron pantserwagens en de Infanteriekazerne (na de oorlog Juliana van Stolbergkazerne geheten) aan de Leusderweg. Onbeschadigd kwamen ze als op een presenteerblaadje in Duitse handen.
VLIEGVELD
Direct over de gemeentegrens was er het militaire vliegveld van Soesterberg. De Deutsche Luftwaffe ging daar meteen gebruik van maken. Ooit was deze basis de bakermat van de Nederlandse luchtmacht, maar in de jaren dertig was de betekenis ervan afgenomen door enkele vliegvelden elders in het land. De Duitsers bliezen de basis echter nieuw leven in als Fliegerhorst Soesterberg. Die speelde een uiterst belangrijke rol bij de Slag om Engeland (10 juli 1940 tot 30 oktober 1940). Grote aantallen bommenwerpers van de typen Heinkel H-111 en Dornier Do-217 alsmede beschermende jachtvliegtuigen waren er gestationeerd. Dat vereiste qua ondersteuning en luchtdoelgeschut een enorm ruimtebeslag. Zo’n beetje de gehele Vlasakkers werd daarom aan de basis toegevoegd en op de plek waar vanuit Soesterberg gezien de Bernhardkazerne begon, kwam het KELA-complex.
KELA
KELA stond voor ‘Kriegseinsatzlager Amersfoort’ en omvatte opslagloodsen en constructiewerkplaatsen. Het complex strekte zich uit tot aan de Utrechtseweg net voorbij het voormalige woonzorgcentrum De Lichtenberg. Een paar honderd man was er werkzaam. Dankzij een speciale aftakking van de spoorlijn Amersfoort- Utrecht konden benodigde materialen gemakkelijk aangevoerd worden en was het ook mogelijk treinwagons binnen te laten rijden om er bijvoorbeeld luchtdoelgeschut op te monteren.
HUISVESTINGSBEHOEFTE
De twee kazernes in de binnenstad en het Leusderkwartier kregen in de vijf bezettingsjaren wisselende gebruikers. De Prins Willem III Kazerne ging, naast een afdeling van de Organisation Todt – het militaire bouwbedrijf van de Duitsers -, vooral SS-eenheden huisvesten. Een van die Amersfoortse formaties werd berucht vanwege inzet in Amsterdam bij het breken van de Februaristaking van 1941, georganiseerd als protest tegen de Jodenvervolging. Ze vuurden op alles en iedereen. Het resultaat was negen doden, 24 zwaargewonden en honderden arrestaties. De kazerne aan de Leusderweg werd voor heel veel verschillende zaken gebruikt, zoals opleidings- en doorvoerstation voor soldaten van diverse operaties. In de laatste twee oorlogsjaren zat er ook de artilleriesectie van het Fallschirm Panzer-Ersatz- und Ausbildungs-Regiment Nr 1 Hermann Göring. Hieruit blijkt dat de Duitse luchtmacht veldeenheden had. Opperbevelhebber Göring wilde sowieso een eigen legertje hebben, maar door toenemende tekorten bij de Wehrmacht moest hij dulden dat steeds meer Luftwaffe-personeel ingezet werd voor landoptreden. Dat bleef wel onder zijn bevel.
NÓG NIET GENOEG
De drie kazernes en meerdere barakkenkampen waren elk op zich groot, maar dat was nóg niet genoeg. Daarom werden onder meer schoolcomplexen als O.L.V. Ter Eem aan de Daam Fockemalaan, Saint Louis aan de Utrechtseweg en het RK Pensionaat aan de Herenstraat gevorderd om manschappen onder te kunnen brengen. Met name officieren lieten een begerig oog vallen op mooie huizen, vooral als er warm stromend water was. Woningen van Joodse Amersfoorters kwamen als eerste aan de beurt. Ook veel Duitse instanties namen willekeurig gebouwen in bezit, overwegend grote villa’s op de Amersfoortse Berg. Als je er vandaag de dag op terugkijkt, is het ongelooflijk hoeveel panden dit geheel of gedeeltelijk betrof.
SCHAARSTE EN TERREUR
De donkere oorlogsjaren 1940-1945 werden gekenmerkt door een bijna per maand toenemende schaarste en terreur van de Duitse bezetter, culminerend in de ongekende vervolging van de Joden. Ook in Amersfoort. Iedere burger voelde dat aan den lijve op straat, maar door vele verordeningen tevens steeds meer achter de veilig geachte voordeur. Het militaire gebeuren werd bestuurd door de Ortskommandantur, een soort garnizoenscommandant. Het bureau daarvan zat in villa Mezzo Monte op de hoek van de Regentesselaan en de De Bosch Kemperlaan. Snelrecht werd er een tijd lang gesproken in het Berghotel. Kamp Amersfoort, ooit ookeen barakkenkamp voor het Nederlandse leger, is een verhaal op zich.
De Duitse Ortskommandantur in villa Mezzo Monte. | Foto: W.J. Kortes/Archief Eemland
OMVANG BEZETTINGSMACHT
Tot veler verbazing bleken er bij de bevrijding in 1945 zo’n 120.000 man aan Duitse troepen in Nederland aanwezig te zijn. Zeker in vergelijking met de omvang van onze huidige krijgsmacht een reusachtig aantal. Bedacht moet echter worden dat ze naast bezetting van ons land ook nog oorlog moesten voeren met in eerste instantie Groot-Brittannië maar uiteindelijk natuurlijk ook met geallieerden uit vooral Canada en de USA. Na de bevrijding, die in Amersfoort pas op 7 mei plaatsvond, zetelden Canadese troepen nog enige tijd in kazernes én gevorderde gebouwen.
N.B. Dit artikel verscheen eerder in de Kroniek, tijdschrift voor Historisch Amersfoort (maart 2025).
