Door Jan Carel van Dijk
Militaire aanwezigheid in onze woonplaats bij velen onbekend
Eeuwenlang had Amersfoort een eigen legertje in de vorm van de Schutterij. Die kreeg echter al gauw minder militaire betekenis en veranderde in een soort gezelligheidsvereniging. Met de invoering van de Landweerwet in 1907 werden de restanten ontbonden.
Formeel garnizoen
Van iets als een echt garnizoen, een plaats waar landelijke eenheden een vaste verblijfplaats hebben, was voor het eerst sprake rond 1839. België had zich afgescheiden van Nederland en terugkerende militairen kregen ook in Amersfoort onderdak. Vanwege het economische belang was er namelijk voor gezorgd dat troepen er welkom waren. Paardenstallen op de Beestenmarkt werden daarvoor door de gemeente bekostigd. Het Korps Rijdende Artillerie, vaak ‘Gele Rijders’ genoemd, dat tot 1881 in Amersfoort zou blijven, maakte er als eerste gebruik van.
Omdat het in de tweede helft van de 19e eeuw in grote delen van Europa onrustig was, nam de behoefte aan oefenterreinen en kazernes toe. Door het Koninklijk Besluit van 6 augustus 1860 No 22 kon het Rijk de gemeentelijke gebouwen overnemen en daarmee werd Amersfoort ook formeel garnizoensplaats.
(Collectie Jan Carel van Dijk): De stallen van de Beestenmarktkazerne, ca. 1930.
Meerdere oorlogsdreigingen
De Frans-Duitse Oorlog in 1870 werd een ware ‘wake-up call’, vergelijkbaar met Oekraïne nu. De oorlog was begonnen door Frankrijk, maar gewonnen door Duitsland. Dankzij Otto von Bismarck werkte men daar aan eenwording. Snel startte daarom in Amersfoort de bouw van grote militaire complexen, zoals in 1881 de Kazerne voor de Bereden Wapens (Veldartillerie en Cavalerie) aan de Heiligenbergerweg, de latere Prins Willem III Kazerne. In 1877 volgde een gewestelijk militair hospitaal aan de Hogeweg en in 1889 een omvangrijk infanteriecomplex aan de Leusderweg. Het hoofdbestanddeel daarvan bestond uit vier losse bataljonsgebouwen met de namen Adolf, Hendrik, Lodewijk en Willem. Dat waren de vier zonen uit het huwelijk van Willem I van Nassau-Dillenburg en Juliana van Stolberg die door geweld om het leven waren gekomen. Vijfde zoon Jan is een natuurlijke dood gestorven. Zoon Willem is de beroemde ‘Vader des Vaderlands’, oftewel Willem van Oranje. Later werd het geheel Juliana van Stolberg Kazerne genoemd.
Door dit alles had Amersfoort rond 1900 al het grootste garnizoen van Nederland. Daar werd tijdens de Eerste Wereldoorlog een enorm barakkenkamp aan toegevoegd op De Vlasakkers bij de Barchman Wuytierslaan. Nog net vóór aanvang van de Tweede Wereldoorlog verrees vervolgens op die plek de toen zeer moderne Bernhardkazerne (niet ongebruikelijk zonder het woord ‘Prins’ ervoor), om onderdak te bieden aan een eskadron pantserwagens. Gedurende de bezetting noemden de Duitsers die overigens de Waterloo Kazerne, omdat verwijzing naar levende personen van het koningshuis voor hen taboe was. Als gevolg van de algehele mobilisatie op 28 augustus 1939 was er veel extra huisvestingscapaciteit nodig en dus kwamen er wederom barakkenkampen, zoals Waterloo en De Boskamp in Leusden alsmede Amsvorde, de Bokkeduinen en Zonnebloemstraat in Amersfoort. De Duitse bezetter gebruikte De Boskamp en Amsvorde daarna om er het beruchte concentratiekamp PDA (Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort) te vestigen. Bijna al deze kampen zijn vrij snel na afloop van de oorlog opnieuw in gebruik genomen door het Nederlandse leger.
(Cor van den Braber): Bijzondere hallen op de Juliana van Stolbergkazerne, zoals de zogenoemde ‘vlieghallen’, die op hangers leken, ca. 1978.
Veel militaire gebouwen
Toen tuberculose nog een veel voorkomende ziekte was, bood Amersfoort direct na de oorlog ook enige tijd onderdak aan een militair sanatorium. Dat lag op de Utrechtseweg net voorbij de huidige Stichtse Rotonde. Maar er kwam meer. Het garnizoenscommando betrok een grote villa op de hoek van de Koningin Wilhelminalaan en de Prinses Marielaan. Op de hoek van de Bilderdijklaan en de Huygenslaan verrees een modern kantoorgebouw voor de genie, de bouwkundigen van het leger. Ten tijde van de Koude Oorlog werd verder aan de Hamseweg in Hoogland een mobilisatiecomplex gerealiseerd. Daar was materieel en materiaal opgeslagen voor afgezwaaide dienstplichtigen als die vanwege dreigingen opnieuw onder de wapenen zouden worden geroepen. Op die plek staat nu Meander Medisch Centrum.
Paarden waren in onbruik geraakt en het complex aan de Beestenmarkt werd daarom voor enkele decennia een groot depot voor kleding en uitrusting van de Koninklijke Luchtmacht.
Het heden
De legergebouwen in de binnenstad zijn inmiddels goeddeels gesloopt en van de Juliana van Stolbergkazerne resten alleen nog de vier bataljonsonderkomens die nu een woonfunctie hebben. Vandaag de dag is veel van de overgebleven tamelijk forse militaire aanwezigheid verscholen achter een bescheiden ingang aan de Barchman Wuytierslaan. Daar ligt nog steeds de Bernhardkazerne met oefenterrein De Vlasakkers en een tijdens de Koude Oorlog aangelegd groot militair spoorwegemplacement. Dienstplichtigen maakten echter plaats voor beroepspersoneel in zeer uiteenlopende functies bij eenheden met voor burgers weinig bekende nieuwe namen. We hebben het dan bijvoorbeeld over Command & Control Support Centre, Land Training Centre en Land Warfare Centre. Maar ook over het Kenniscentrum van de Grondgebonden Manoeuvre en het Expertisecentrum Militair & Uitrusting, om de Nederlandse soldaat zo’n effectief mogelijke bescherming te kunnen bieden.
Genoeg dus om eens breed gepresenteerd te worden aan de burger, die dat tenslotte allemaal moet betalen. Ook qua omvang is het niet gering wat er heden ten dage allemaal gebeurt. Bedacht moet worden dat Meander Medisch Centrum en ‘Defensie’ in de Bernhardkazerne strijden om de eer de grootste werkgever van de stad te zijn.
(Jan Carel van Dijk): De modernisering van de Bernhardkazerne: gebouw van de School Verbindingsdienst, 2024.
Invulling themajaar
Gedurende geheel 2025 wordt het op diverse plekken in de stad mogelijk om defensiegerelateerde activiteiten te ervaren (actief) of te zien (passief). Dat zal bijvoorbeeld gebeuren met lezingen, wandelingen, exposities, open dagen en een landschapskaart met nog zichtbare militaire gebouwen of overblijfselen daarvan. Die kaart is van FASadE, Amersfoorts forum voor stedenbouw, architectuur en landschap. Maar ook met uitvoeringen van militaire muziek en zelfs is een sportontmoeting gepland tussen burgers en militairen. De gedetailleerde programmering zal ondersteund worden door een goed herkenbare huisstijl.
N.B. Dit artikel verscheen eerder in de Kroniek, tijdschrift voor Historisch Amersfoort (december 2024).
